Τι δουλειά έχει μια μεταφράστρια σε μια θεατρική ομάδα;

Τι δουλειά έχει μια μεταφράστρια σε μια θεατρική ομάδα;
Σκέψεις από την πρώτη εμπειρία συμμετοχής μου σε μια θεατρική ομάδα.

της Ντίνας Τυροβολά

«Ἐν ἀρχῇ ἦν ο λόγος». Ας πούμε ότι λόγω χαρακτήρα/δεξιοτήτων αρχικά, και λόγω επαγγέλματος συνακόλουθα, έχω μια άνεση με το λόγο. Αυτό σημαίνει ότι μου αρέσει να διαβάζω, προσέχω τη σύνταξη, την έκφραση, τα νοήματα και μου είναι εύκολο να μαθαίνω λόγια, εύκολο και ευχάριστο. Ξέρω τι να τονίσω, πώς ν’απευθυνθώ, κ.λπ., κ.λπ. Μπορώ όμως να μιλώ και να κινούμαι ταυτόχρονα; Όχι να κινούμαι όπως να ’ναι, αλλά με νόημα, σε σχέση με αυτά που λέω. Εδώ σε θέλω κάβουρα. Επιπλέον, μπορώ να επινοήσω εικόνες, κινήσεις, συσχετισμούς με τα άλλα σώματα, δηλαδή να συνδέσω λόγο και σώμα και το σώμα μου με άλλα σώματα;

Σε μια ομάδα που δουλεύει με αυτοσχεδιασμούς και προσπαθεί να «αυτοσκηνοθετηθεί», το βάρος πέφτει πολύ στο άτομο και στην ομάδα. Η οδηγία είναι να μην περιγράφω, να μην κάνω παντομίμα, να μην σκέφτομαι, να μην λογοκρίνομαι, να λειτουργώ με βάση το παρόν, να ακολουθώ τη ροή της ομάδας, να αφουγκράζομαι, να μην κάνω πως κάνω κάτι, αλλά να το κάνω, να λειτουργώ τεχνικά, αλλάζοντας επίπεδο, ταχύτητα και ποιότητα στο σώμα και στην κίνησή μου, να μην κάνω κάτι, να γίνομαι αυτό το κάτι. Δεν ξέρω πώς ακούγεται, αλλά για μένα; πανδύσκολο.

Όλα ξεκινούν από το κεφάλι μου, πρέπει να σκέφτομαι τι θα κάνω τώρα, τι θα κάνω μετά, δεν μπορώ να επινοήσω εικόνες και κινήσεις, μόνο λόγο. Αυτή ήταν η πρόκληση για μένα, και το κλειδί; Εφόσον δεν είχα προηγούμενη εμπειρία ή εκπαίδευση: δουλειά, δουλειά, παρατήρηση, τήρηση των οδηγιών, συγκέντρωση, και διάβασμα, μετατροπή του κειμένου και του νοήματος σε κτήμα μου. Άργησα αρκετά να αντιληφθώ τι γίνεται και πως όταν κάνεις κάτι δικό σου, αυτό σου αποκαλύπτεται μόνο του. Διάβασα και συνεργάστηκα, εμπιστεύτηκα τους άλλους, δοκίμασα και απέτυχα πολλές φορές, κουράστηκα πολύ και άλλο τόσο το χάρηκα.

Έκανα κάποιες σκέψεις για τη διασημειωτική μετάφραση και τη μετάφραση γενικά. Είχαμε ένα μάθημα στο πανεπιστήμιο για τη διασημειωτική μετάφραση, τη μετάφραση δηλαδή από ένα σύστημα σημείων σε ένα άλλο. Αυτή πραγματεύεται το ερώτημα: Μπορούμε να μεταφράσουμε ένα λογοτεχνικό κείμενο σε κινηματογραφική ταινία, ένα ποίημα σε γλυπτό, έναν πίνακα από τη ζωγραφική τέχνη στην τέχνη του χορού, ή αντίστροφα;[1]. Αισθάνθηκα λοιπόν ότι μου ζητάται κάτι τέτοιο, να μεταφέρω το λόγο σε κίνηση, σε θέατρο, κάτι πολύ ενδιαφέρον, όσο και δύσκολο, κάτι που μπορώ να πω με βεβαιότητα πλέον, απολύτως δυνατό. Βέβαια, ο λόγος είναι εγγενής στο θέατρο, όμως παραμένει στον τρόπο δουλειάς η διαδικασία του διαβάζω ένα κείμενο και το μεταφέρω στη σκηνή. Έπειτα, πρέπει να πω, ακολουθούν κάποια στάδια πολύ οικεία στη μετάφραση. Χρειάζεται ανάγνωση και κατανόηση, σύνδεση νοημάτων μέσα σε όλο το έργο (κείμενο) και έρευνα επί των πραγματολογικών στοιχείων, ποιο το έργο, το είδος του, η εποχή του τότε και τώρα, ο συγγραφέας, οι ήρωες (πάμε σε λογοτεχνική μετάφραση), πώς ερμηνεύω τα νοήματα, τι ήθελε να πει, πώς το κάνω κατανοητό στο κοινό, πώς χτίζω ρόλους (ήρωες στη λογοτεχνία), πώς το στήνω κομμάτι-κομμάτι και ως σύνολο, πώς δουλεύω τις μεταβάσεις μεταξύ κομματιών. Και ποιος είναι ο ρυθμός του λόγου, της κίνησης και της αναπνοής μέσα σε αυτό το πλαίσιο;

Αυτά βασικά και με διάθεση χιούμορ να ομολογήσω ότι το πιο δύσκολο για μένα ήταν να κάνω τη γυναίκα (Ινδιάνα)! Ωστόσο, με χαρά να πω ότι η διαδικασία με ενέπνευσε να γράψω τον πρόλογο του έργου και να ικανοποιήσω ξανά τη διαστροφή μου με τη γλώσσα. Και τέλος, αν και έπρεπε να είναι πρώτο, να ευχαριστήσω τους φίλους μου από τη θεατρική ομάδα και τη σκηνοθέτιδα-εμψυχώτρια Ντίνα Καφτεράνη για την πολύτιμη βοήθειά τους (υπομονή, ενθάρρυνση, κ.λπ.). Ίσως στο εξής να δοκιμάζω και στη μετάφραση να τροφοδοτήσω το λόγο μου περισσότερο από την κίνηση και από άλλα στοιχεία, ήχους, αισθήσεις…

Υ.Γ. Το έργο ήταν «Ο Τζοάν Παντάν και η ανακάλυψη της Αμερικής» του Ντάριο Φο (που έχει τα ίδια «σύμφωνα» με τη Φαραντούρη-αν δεν το πω, θα σκάσω) και παρουσιάστηκε (τμήμα του, το ολόκληρο αναμένεται) από τη Θεατρική Ομάδα του Πολιτιστικού Συλλόγου Ξηροκαμπίου.

[1] Πηγή: Γιάννης Λαζαράτος, Umberto Eco: Διασημειωτική μετάφραση και μετάφραση και επιστημολογία, Εκδόσεις Παπαζήση, 2007