Νοήματα που «χάνονται» στη Μετάφραση: Η περίπτωση της Κινεζικής

Η διάλεκτος «Mandarin» (μανδαρινικά κινέζικα) αποτελεί την επίσημη και πιο διαδεδομένη ομιλούμενη διάλεκτο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, είναι επίσημη γλώσσα της Ταϊβάν και μία από τις τέσσερις επίσημες γλώσσες της Σιγκαπούρης, ενώ το σύστημα γραφής της χρησιμοποιείται και από ομιλητές άλλων διαλέκτων της Κίνας. Ανήκει στην Σινοθιβετική οικογένεια γλωσσών. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η κινεζική γλώσσα έχει να κάνει τόσο με την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της, όσο και με πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της. Ας δούμε μερικά από αυτά τα χαρακτηριστικά που την κάνουν μοναδική:

της Αλίκης Αναγνώστη

• Πρόκειται για τονική γλώσσα , έχει 4 τόνους καθώς και έναν ουδέτερο τόνο και η έννοια της κάθε λέξης καθορίζεται όχι από τα συστατικά της στοιχεία, αλλά από την ένταση του τόνου και από την θέση που έχει η εν λόγω λέξη μέσα στην πρόταση (σύνταξη).

• Έχει πολύ μεγάλο αριθμό ομόηχων λέξεων καθώς η γλώσσα έχει πολύ λίγους ήχους, δηλαδή λέξεις με όμοια προφορά, αλλά διαφορετική σημασία.

• Η κινέζικη γλώσσα δεν βασίζεται σε κάποιο αλφάβητο και αποτελείται από χαρακτήρες-λέξεις (περίπου 50.000), δηλαδή σύμβολα που αντιπροσωπεύουν έννοιες και όχι συλλαβές ή φθόγγους. 

• Οι περισσότεροι χαρακτήρες αποτελούνται από σημασιολογικές ρίζες, δηλαδή, βασικούς μη αυτοτελείς χαρακτήρες που βοηθούν στον εμπλουτισμό των εννοιών και των χαρακτήρων, καθώς και στη βελτίωση του νοήματος των βασικών χαρακτήρων.

• Η κινεζική δεν χρησιμοποιεί γένη, ενικό και πληθυντικό αριθμό, χρόνους ρημάτων και ορθογραφικούς κανόνες και στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην ερμηνεία των χαρακτήρων.

Στη συνέχεια θα δούμε πώς αυτά τα χαρακτηριστικά επιβάλλουν ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης στους ομιλητές της γλώσσας, αλλά και πώς αυτός ο τρόπος σκέψης είναι κάτι που αναγκαστικά «χάνεται στη μετάφραση». Η μετάφραση της Κινεζικής γλώσσας μας στερεί συχνά την ερμηνεία και το ακριβές νόημα που κρύβεται πίσω από την οπτική απεικόνιση των χαρακτήρων. Όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των σημασιολογικών ριζών που αναφέραμε παραπάνω. Οι σημασιολογικές ρίζες είναι βασικοί μη αυτοτελείς χαρακτήρες. Οι χαρακτήρες αυτοί ομαδοποιούνται ανάλογα με τον αριθμό των «γραμμών» που απαιτούνται για τη γραφή τους.

Παραδείγματα σημασιολογικών ριζών:
好 hǎo = Καλά, καλός/ή/ό, πολύ,
επίθεμα που δηλώνει ολοκλήρωση πράξης
Επίθετο, επιθετικός προσδιορισμός, επίρρημα

女 (γυναίκα) +  子 (παιδί)  [σημασιολογικές ρίζες]
Η γυναίκα με το παιδί δηλώνουν ολοκλήρωση, είναι ένα χαρμόσυνο (καλό) γεγονός που οδηγεί στη δημιουργία οικογένειας.

国 guó= χώρα

囗 (σύνορα) + 玉 (νεφρίτης), σύμβολο του βασιλιά και της εξουσίας
Ο νεφρίτης θεωρούνταν από τους Κινέζους «βασιλικό πετράδι» και στη μακρά ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού τους απέκτησε μια ιδιαίτερη σημασία, σχετικά παρόμοια με αυτή που είχαν ο χρυσός και το διαμάντι στη Δύση.
Στα δύο παραπάνω παραδείγματα βλέπουμε ότι το νόημα των σημασιολογικών ριζών είναι κάτι που δεν μεταφέρεται στη γλώσσα στόχο κατά τη μεταφραστική διαδικασία.

Απουσία Ρηματικών Χρόνων

Στην κινεζική γλώσσα, το ρήμα είναι σημαντικό μέρος του λόγου αλλά δεν αλλάζει μορφή όπως τα ρήματα στις ινδοευρωπαικές γλώσσες. Η λημματική μορφή των ρημάτων συμπίπτει με αυτή του πρώτου ενικού προσώπου ενεστώτα και αυτή ακριβώς η μορφή παραμένει αμετάβλητη. Τα Κινέζικα δεν χωρίζουν το χρονικό φάσμα με τον ίδιο τρόπο που τα Ελληνικά μάς αναγκάζουν να  κάνουμε προκειμένου να μιλήσουμε σωστά. Όταν μιλάμε για το μέλλον αναγκαζόμαστε γραμματικά να το διαχωρίσουμε από το παρόν και να το αντιμετωπίσουμε σαν κάτι δομικά διαφορετικό. Έτσι κάθε φορά που μιλάμε αποσυνδέουμε ελαφρά το μέλλον από το παρόν. Με αυτόν τον τρόπο το μέλλον αντιμετωπίζεται σαν κάτι απόμακρο και διαφορετικό από το παρόν. Αυτό δε συμβαίνει στα Κινέζικα.

Παράδειγμα:
昨天下雨   (zuótiān xià yŭ)   βρέχει χθες
现在下雨    (xiànzài xià yŭ)   βρέχει τώρα
明天下雨   (míngtiān xià yŭ )   βρέχει αύριο

Πολιτισμικά Στοιχεία

1. Συγγενικές Σχέσεις-Προσφωνήσεις

Οι προσφωνήσεις στην Κινεζική γλώσσα αλλάζουν ανάλογα με την ηλικία, το φύλο την πλευρά (πατέρας/μητέρα), αλλά και τη συγγένεια (εξ αίματος/εξ αγχιστείας). Στην Κίνα, ο θεσμός της οικογένειας και οι συγγενικοί δεσμοί θεωρούνται πολύ σημαντικοί. Στο παρελθόν οι οικογένειες ήταν πολυάριθμες και η ιεραρχία ήταν πολύ σημαντική, σχεδόν ιερή. Τα μέλη της οικογένειας, ανάλογα με τη θέση και την ηλικία τους απαγορευόταν να αποκαλέσουν άλλα μέλη, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, με το όνομά τους. Αυτό αντικατοπτρίζεται στην ποικιλία και τη διαφοροποίηση των σχετικών προσφωνήσεων μέσα στην κινεζική οικογένεια. Κάθε μέλος της έχει τον δικό του ξεχωριστό τίτλο. Πολλοί από αυτούς τους τίτλους δεν χρησιμοποιούνται πλέον καθώς οι κανόνες ιεραρχίας έχουν χαλαρώσει αρκετά λόγω της εφαρμογής της πολιτικής του ενός παιδιού και της ύπαρξης μικρότερων οικογενειών.

Παραδείγματα:
Θείος
-μεγαλύτερος αδελφός πατέρα (伯伯 – bó bo)
-μικρότερος αδελφός πατέρα (叔叔 – shū shu)
-σύζυγος αδελφής πατέρα (姑父 – gū fu)
-αδελφός μητέρας (舅舅 – jiù jiu)
-σύζυγος αδελφής μητέρας (姨父 – yí fu)

Θεία
-αδελφή πατέρα (姑姑 – gū gu)
-σύζυγος μεγαλύτερου αδελφού πατέρα (伯母 – bó mǔ)
-σύζυγος μικρότερου αδελφού πατέρα (婶婶 – shěn shen)
-αδελφή μητέρας (姨妈 – yí mā)
-σύζυγος αδελφού μητέρας  (舅妈 – jiù ma)

Βλέπουμε ότι υπάρχουν πέντε διαφορετικές ονομασίες για τον «θείο» και τη «θεία» αντίστοιχα, ενώ βάσει της ίδιας λογικής υπάρχουν διαφορετικές προσφωνήσεις για τα αδέρφια, τα ξαδέρφια, αλλά και για τον παππού και τη γιαγιά.

2.Έννοιες με ιδιαίτερη πολιτισμική βαρύτητα

Παραδείγματα:
关系  (guānxì – δημιουργία σχέσεων)
Μια λέξη και έννοια που συναντά κανείς πολύ συχνά στην Κίνα. Γκουανσί σημαίνει προσωπική επιρροή, ή «ανάπτυξη δικτύου» και είναι το κλειδί για την επίτευξη συμφωνιών στην Κίνα. Το Γκουανσί επομένως είναι το κλειδί για κάθε πόρτα του επιχειρηματικού κόσμου και την ανάπτυξη εμπορικών συναλλαγών.

丢脸  (diūliǎn – χάνω την υπόληψή μου)
Η κυριολεκτική σημασία της φράσης είναι «χάνω πρόσωπο». Χάνω την τιμή/ το κύρος μου, ρεζιλεύομαι, νιώθω ντροπή, εκτίθεμαι, ταπεινώνομαι, πέφτω στα μάτια κάποιου, χάνω το γόητρό μου. Οι Κινέζοι πιστεύουν ότι το πρόσωπο είναι αντανάκλαση του πνεύματος και αν κάποιος το «χάσει» χάνει αυτόματα και το πνεύμα του. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Αγγλική φράση «lose face» αποτελεί δάνειο από την Κινεζική.

3. Διατροφικές Συνήθειες

Παραδείγματα:
火锅 (huŏ guŏ – κυριολεκτική σημασία: κατσαρόλα στη φωτιά)
Πρόκειται για λεπτοκομμένα λαχανικά και κρέας που βράζουν για λίγο σε ζωμό, μπροστά στα μάτια μας, μέσα σε μια κατσαρόλα που είναι χωρισμένη στα δύο (καυτερός και μη καυτερός ζωμός) και η οποία είναι συνήθως ενσωματωμένη στο ειδικό τραπέζι που υπάρχει στο εστιατόριο. Για το συγκεκριμένο φαγητό ακολουθείται ολόκληρο τελετουργικό και η κατανάλωσή του μπορεί να διαρκέσει πολλές ώρες. Υπάρχει ακόμα και ειδικό ρήμα: (涮:shuàn) για να περιγράψει την κίνηση που κάνουμε με τα ξυλάκια για να «βράσουμε» τα υλικά για το συγκεκριμένο είδος φαγητού.

皮蛋 （pídàn – κυριολεκτική σημασία: αυγό με δέρμα)
Τα αυγά του αιώνα ή αυγά των 100 ετών είναι μια γνωστή κινέζικη λιχουδιά που φτιάχνεται από αυγά πάπιας, κότας ή ορτυκιού, τα οποία διατηρούνται σε ένα ειδικό μίγμα για αρκετές εβδομάδες ή και μήνες.

Το σκουροπράσινο χρώμα του κρόκου και το ασπράδι που έχει γίνει καφέ μας κάνει να πιστεύουμε ότι αυτά τα αβγά είναι όντως 100 ετών, αν και στην πραγματικότητα είναι μόλις λίγων μηνών. Τρώγονται είτε σκέτα, είτε ως συνοδευτικό ή ορεκτικό, ενώ κάποιοι τα προσθέτουν ως βασικό υλικό σε διάφορα κυρίως πιάτα. Το «δέρμα» αναφέρεται στον τρόπο συντήρησής τους στο ειδικό μίγμα.

蚂蚁上树 (mǎ yǐ shàng shù – κυριολεκτική σημασία: μυρμήγκια που ανεβαίνουν σε δέντρο)

Στην πραγματικότητα πρόκειται για νουντλς φασολιού/ διάφανα νούντλς με χοιρινό κιμά μαγειρεμένο σε πικάντικη σάλτσα και είναι ένα από τα κλασσικά πικάντικα πιάτα της κουζίνας του Σιτσουάν. Προφανώς το άτομο που έδωσε αυτή την ονομασία σε αυτό το πιάτο είχε αίσθηση του χιούμορ αλλά και μεγάλη φαντασία. Η ερμηνεία αποδίδεται στην οπτική απεικόνιση του πιάτου: Τα νούντλς είναι τα κλαδιά και τα κομμάτια κιμά τα μυρμήγκια.

Επίλογος

Είναι γεγονός ότι το ποσοστό των κινεζικών κειμένων που έχουν μεταφραστεί σε γλώσσες του δυτικού πολιτισμού είναι πολύ μικρό σε σχέση με τις μεταφράσεις που έχουν γίνει προς τα κινέζικα. Και αυτό φυσικά δεν είναι τυχαίο. Μέσα από τα παραπάνω παραδείγματα βλέπουμε πόσο σημαντική είναι η διαπολιτισμική επικοινωνία στη διαδικασία της μετάφρασης. Η εξοικείωση με τα πολιτισμικά στοιχεία των δύο γλωσσών  αποτελεί απαραίτητη προυπόθεση για τη μετάφραση της Κινεζικής αλλά και κάθε γλώσσας εφόσον στη συγκεκριμένη περίπτωση μιλάμε για μια τελείως διαφορετική κουλτούρα. Άλλωστε η μετάφραση αποτελεί μεταφορά νοήματος και πολιτισμού.

*Κάντε κλικ εδώ για την παρουσίαση της ομιλίας στο πλαίσιο της 5ης Συνάντησης Ελληνόφωνων Μεταφρασεολόγων, καθώς και την πλήρη βιβλιογραφία.